Ko e mafai fakamämani lahi “Bea nae fakatumutumu a mämani kotoabe o muimui i he
manu fekai.” (Fakaha 13:3).
Mahalo pë ‘oku ke ‘osi ilo’i pë ko hai ‘a e “manu fekai.”
Te ke lava nai ‘o fakakaukau ki ha mafai fakamämani lahi, ‘oku politikale mo fakalotu,
pea ko e tangata hono ‘ulu, ‘oku Ne taukave Ia ko e ‘Otua ‘i mämani, mo toe fakamolemole’i ‘a e angahala! Pea na’e ma’u hono hekeheka’anga mo e mafai mei Loma? Ko e siasi fakapule’anga pea ko hono taki ‘oku muimui ki ai ‘a mämani kotoa?
Tuku mai keu ‘oatu ‘a e me’a mahu’inga ko ‘eni. ‘Oku´ ke ‘ilo ‘a e ‘uhinga ‘oku folofola fefeka ai ‘a e ‘Otua´ ki he hü mo lotu ki he manu fekai, koe’uhi ko ‘ene ‘ofa ki he kakai.
‘Oku ‘ofa Ia ki he toko taha kotoa pë. Laua, ‘oku ‘ofa Ia kiate koe, ‘oku Ne ‘ilo ‘e ‘ikai ke ma’u ha fiemalie ‘akinautolu ‘oku muimui ki he mafai ni mo ma’u hono faka’ilonga.
‘Oku ‘ilo ‘e Ia, ... “oku ikai te nau malolo i ha aho be ha bo, akinautolu oku hu ki he
manu fekai mo hono fakatata, bea mo ia oku ne mau ae fakailoga o hono higoa.” Fakaha 14:11.
‘I he muimui ki he mafai ko ‘eni ‘e ‘ikai ke ‘i ai ha melino. ‘Ofa lahi fau ‘a e ‘Otua,
‘oku Ne tuku mai ai ‘a e fakatokanga mamafa taha ko ’eni, fanongo mai ki heni.
“Bea muimui iate kinaua hono tolu oe agelo, o ne pehë, aki ae le’o lahi.
Kabau e hu e ha taha ki he manu fekai mo hono fakatata, pea mau ae faka’iloga i hono foi la’e, be i hono nima, E inu eia i he uaine oe houhau oe Otua, aia kuo ligi taehui ki he ibu o hono houhau.” Fakaha 14:9-10. Fa’ahinga lea fefeka. ‘Oku fefeka ma’u pë ‘a e fa’ahinga lea ‘o e
ofa, ‘i he’ene tö mai ki he mo’ui pë mate kiate ia ‘oku fai ki ai ‘a e ‘ofa´.
‘Oku ou eke atu ‘eni, koe hä ha me’a te Ne toe fai. Hanga ‘e he ‘Otua ‘o tuku mai hono ‘Alo´ ke fakamamahi’i mo pekia ma’a tautolu. ‘Oku ‘ikai ke totonu ke hokosia ha tokotaha ki he nunu’a ‘o kinautolu ‘oku muimui ki he manu fekai mo ma’u hono faka’ilonga. Kuo tuku mai ‘e Sisu ‘a e hao ‘anga, na’a Ne kataki’i ‘a e langa lahi he goue ko Ketesemeni ‘i he fakamamahi’i mo manuki’i Ia he fakamaau’anga na’e taa’i mo sipi’i ai Hono tu’a ‘o a’u ki Hono kakano. Na’a nau punou ‘i he manuki mo haha Hono ‘ulu ‘aki e va’akau; O tuki ke ngalo ‘a e talatala´ ki Hono la’e´. Tafe mei ai e ta’ata’a ki Hono fofonga. Sio kiate Ia ‘i he ‘Ene täsipa he hala ki Kalivale´. Ko e ‘Alo ‘o e ‘Otua mape’e-fua ki lalo Hono fofonga ki he kelekele, na’a Ne katekina ‘a e lilifu ‘a hotau angahala lolotonga ‘a e tafe Hono ta’ata’a´ ki he va’e ‘o e kolosi. Vakai ki he ngatetetete hono loungutu ‘i he ‘Ene tangi´, “Ko hoku
‘Otua, ko hoku ‘Otua, koeha kuo ke liaki ai au!” Ko ‘ena ‘oku tautau hangë ha gatä ‘i ha fu’u pou, makau’ua he langa lahi, ‘o Ne inu faka’osi ‘a e to’i ‘o e houhau ‘o e ‘Otua ki he angahala´.
“Bea hage nae hiki hake e Mosese ae gata i he toafa.” Jone 3:14. Na’e hiki hake ‘a Sisu ki ‘olunga koe’uhi, ko koe. ‘Oku ke a’usia ia. Na’e fai ia ma ‘au. ‘Oku taau mo Ia ke Ne ‘ave mei a taua ‘a e mamahi, na’e totonu ke ta ma’u. Sio ki he ‘uhinga ‘oku loto-mo’ua mai ‘e tau Tamai’ fakahevani’ ke ‘oua te tau muimui mo ma’u ‘a e faka’ilonga ‘o e manu fekai?
‘Oku ‘ikai fiema’u ke tau a’usia ki he tautea fakamanavahe ko ‘eni´. Koe’uhi kuo ‘osi
totongi katoa ia ‘e Sisu. ‘I he ‘enau tuki ‘a e fa’o´ ki Hono kakano molü, na’e fai ‘e Sisu ‘a e lotu, “E Tamai fakamolemole akinautolu; he oku ikai te nau ilo aia oku nau fai.”
(Luke 23:34). Ko ‘ene lotu ia ma’au mo a’u. Ko ‘ene lotu ia ma’au! Te ke fili
mu’a Ia ko ho’o fakamo’ui fakafo’i tuitui he taimi ni, mo muimui kiate Ia ma’u pë.
Te ke ma’u ai ‘a e melino mo e fiefia ‘i ho’o falala mo talangofua kiate Ia, ‘o a’u ki he mate;
nofo ma’u ‘i he ‘ene ofa ‘i he lotu mo e ako Tohi Tabu.
I ho’o fakatukulolo kotoa kiate Ia ‘i he ofa, te ke ma’u ‘a e melino mei he
fetu’utaki’anga mo Ia´, ko ‘eni pë ‘a e hao ‘anga mei he hü mo muimui ki he manu fekai
mo ma’u hono “faka’ilonga.” Ko ia pë! Teke toki sio heni ki ai.
Ko e me’a ‘e taha kuo pau ke tau mahino’i kimu’a e tau ilo’i ‘a e manu fekai.
‘Oku ‘ikai ko e ‘uhinga ‘a e ‘Otua ki ha kakai ‘oku nau kau ki ai ka ‘oku nau ta’e
‘ilo ‘enau me’a ‘oku fai. ‘Ilo ‘eku ‘uhinga? ‘I he ‘ene fakahä mai ‘a e manu fekai
ko e ngaahi me’a ‘oku nau fengäue aki fakataha (the system). ‘Oku ‘ilo tonu pë ‘e he
kau taki ‘a e me’a ‘oku nau fai’, ka ‘oku nau talangata’a mo fakakaukau’i ke feliliu’aki
‘a e folofola´. ‘Oku´ ke ‘ilo: ko hotau ‘Otua ko e Tamai manava ‘ofa, ‘oku Ne puke mo tohi
mou’a pë ‘akinautolu ‘oku nau mahino’i ‘a e folofola´ mo ‘ilo ‘a e ü ngaahi tu’utu’uni,
ka ‘oku nau faka’ika’i pë. Pea mo kinautolu ko’e ‘oku tafoki mei he fanongo ki he folofola´
mo ‘alu ta’e-fie ‘ilo kiai.
‘Oku lolotonga tu’u ‘a e manu fekai he taimi´ ni. Tokolahi ‘a e kau kalisitiane faitotonu
‘oku ‘i ai. ‘E vavë ni pë ‘enau ‘ilo ki he mo’oni´. Pea te nau fanongo ki he ui ‘ofa ‘a e
‘Otua´, ‘o hü mai ki tu’a mei ai. Pea te nau tali ‘ae ui ‘ofa ‘a e ‘Otua. Vakai na’a
käkaa’i koe, ‘o ke fakakaukau ko e manu fekai ko ha komipiuta ‘i ha feitu’u ’i Eulope.
Ko e ngaahi puipui faka’ahu pë ia, ke taki hala’i e kakai mei he kaveinga ‘oku tuku mai
he Tohi Tabu. ‘Oku hä sino mai mei he folofola´, na’a mo ‘e ki’i tamasi’i faitotonu e
malava pë ‘o ‘ilo’i. Ko e fo’i poini hono hoko ki he fakahä ‘a e manu fekai ni ‘oku
fakapuputu’u loto mo’oni.
‘Oku ‘ulungäanga mo tö ‘onga tatau pë mo e ü manu fekai ‘e fä (pule’anga) na’e tu’u ‘i
mu’a ‘i ai. Vakai fakalelei.
“Bea ko e manu fekai aia neu mamata ai, nae tatau mo e lebati, bea ko hono vae nae hage
ko e vae o ha beaa, bea ko hono gutu nae hage ko e gutu o ha laione; bea nae atu ki ai e
he fuu gata a ene malohi aana, mo hono nofoaga, mo e bule lahi.” Fakaha 13:2.
Koe ü pule’anga fë ‘eni. Toe ‘ilo pë mei he folofola´. Ko e ü manu fekai tatau ‘e fä
‘oku ma’u he tohi ‘a Taniela vahe 7. “Koe faga manu lalahi ni, aia ‘oku toko fa, koe tu’i
ia e toko fa aia e tubu hake ‘i mämani.” Taniela 7:17. Koe ü emipaea ia ‘e fa na’a nau
pule’i hohoko ‘a mämani mei he taimi ‘o Taniela ki he hinga ‘a Loma´.
Ko eni Papilone (605-538 B.C.), Mitia-Peasia (538-331 B.C.), Kalisi (331-168 B.C.),
mo Loma (168 B.C.-476 A.D.) Tau vakai kakato ange´ ki hono fakamatala meia Taniela 7.
“Bea nae alu hake mei loto tahi ae faga manu e fa, nae taki taha hono aga be oona.
Ko e uluaki, nae hage ha laione, bea nae iate ia ae kabakau oe ikale; bea neu vakai,
mo ene fuji a hono ogo kabakau, bea nae hiki hake ia mei he kelekele, bea nae fokotuu
ia ki hono vae, o hage ha tagata, bea nae tuku ki ai ae loto oe tagata. Bea vakai,
koe manu kehe ko hono ua, nae hage ha beaa, bea ne hiki hake eia ia o fakabalataha be,
bea nae i hono gutu ae nifo loloa e tolu i he vahaa o hono gaahi nifo; bea naa nau lea
ki ai o behe, tuu hake o kai ae kakano lahi. Bea hili ia neu mamata, bea vakai koe taha
kehe, nae hage ha lebati, aia nae i hono tua ae kabakau e fa oe manu buna; bea nae i he manu
foki ae ulu e fa; bea nae foaki ki ai ae bule. Hili ia neu mamata i he gaahi mea ha mai
i he bo, bea vakai ko hono fa oe manu, nae fakamanavahe ia mo fakaulia, mo malohi aubito;
bea nae iate ia ae gaahi nifo ukamea lahi; nae fakaauha mo ma’uma’u’i eia, bea ne malaki
ae toega aki hono vae, bea nae kehe ia mei he faga manu kotoabe nae i mua iate ia; bea
nae iate ia ae nifo e hogofulu. Bea i he eku sio fakamama’u ki he gaahi nifo, bea vakai,
nae tubu hake i ai ha kihi nifo jii e taha, aia nae taaki fuu hake mei hono ao ae nifo e
tolu i he gaahi uluaki nifo; bea vakai, nae i he nifo ni ae mata o hage koe mata oe tagata,
moe gutu nae lea fielahi.” Taniela 7:2-8.
Fakatätä fakaofo mo’oni. Ko ‘eni mei he ‘aho ‘o Taniela. 
Ko e Laione - Papilone
Ko e Beaa – Mitia-Peasia
Ko e Lebati - Kalisi
Ko e Manu -Fakamanavahe-Loma
Koe’uhi ko e manu fekai ko ‘ë oku a’ana ‘a e faka’ilonga ‘oku angaanga-tatau mo e toko
fäa´ ni, tau toe vakai fakalelei-ange kiate kinautolu.
‘Oku fakafofonga’i he laione ongo kapakau´ ‘a Papilone. Na’e pule’i ‘e Papilone ‘a
mämani he taimi ‘o Taniela´. ‘I he ü feitu’u kuo maumau pë lusa ‘i Papilone tupu’a mei
tuai ‘oku kei malü pë he maka fakatätä ‘a e ‘imisi ‘o e laione ongo kapakau ‘o e kuonga´ ni.

Laione ko e faka’ilonga ngali ia mo Papilone he ko e pule’anga tu’u-ki-mu’a taha ia ‘i
hono taimi´. Ko e ongo kapakau’ ‘oku´ ne fakahä mai ‘a e vave mo makimo ‘ene iku’i ‘a e ü
fonua fakasivilaise ‘o hono taimi.
‘Oku anga-fefe manu fekai ‘o Fakahä 13 mo Papilone?
Ko Papilone mei mu’a ‘i mu’a na’e fokotu’u pë langa ia ‘e Nimilote, ko e mokopuna
‘o Noa, ta’u ia 2000 kimu’a ‘ia Kalaisi. Taha ‘eni ha fonua fakaofo hono faka’ofa’ofa
‘i mämani. Na’e langa ia ‘o tu’u tapafä mo tatau hono tapa kotoa pë. Mo hono fu’u ‘ä
maka lahi mo ma’olunga fute 87 hono mätolu´, pea na’e maile 225 hono atakai’i. Na’e fakatoka
‘aki hono funga´, ‘a e ü loto’ä na’e ngoue’i pea na’e lahi mo ma’ui’ui, ki he fakafiefia
mo e va’inga fa’iteliha ‘o e loto. Mo hono maile 60 na’e keli takatakai ‘i hono ngaahi
tafa’aki ke malu’i ‘aki e kolotau fakataha mo e maile 60 ‘a e ä ‘i tu’a tafa´aki ‘o e
fu’u ‘ü ngaahi matapä na’e ngaohi ‘aki e palasa ‘ata’atä. Mo ia ‘i lolo fonua na’e keli
tafu ke hü mai ‘a e vaitafe Iufaletesi, ‘ene haohaoa hono teu, mo faka’ofo’ofa hono malu’i.
Ko e fonua´ ni na’e ‘i ai ‘a e ü matanga ‘iate kinautolu pë, koe ü matanga
na’e fakaofo mo matamata lelei, ka neogo ia na’e kei tu’u pë ia ki mu’a ‘i mämani
meia kinautolu. 1
Ko e kau ‘emipola ‘o Papilone naa nau taukave ke fai ‘a e hü mo lotua ‘akinautolu ko
‘e ‘Otua. Ko e tangata, ka fakamahu’inga’i mo fakahounga’i ‘oku ongoongoa, kae kehe,
ka hü mo lotu ‘a e tangata´ ki ha tangata ko e fie ‘Otua leva ia. Ko e taki ‘o e
“manu fekai´” ‘oku ne fai tofu pë ‘a e me’a ko ‘eni.
Fëfë pule’anga hono hoko? Hoko mai ‘a Metia-Pesia he pö fakalilifu na’e fai
‘e Tu’i Belesasa ko e tu’i fakamuimui ia ‘o Papilone ‘a e fakaafe ki he toko afe hono ngaahi
hou’eiki. ‘I he ‘enau konä. Na’e omai ‘a e me’a fai’anga tapu mei he fale tapu ‘o e ‘Otua´;
‘o nau inu mei ai mo felïaki holo ki he faliki. Ko e fo’i kau’i uite faka’osi ‘eni.
Na’e fetau tui hono ongo tui´ mo manavahe. ‘I he ‘ene afio’i ‘a e louhi’i nima ta’e ‘i ai
hano toto he holisi, halanga mei ai hono tu’utu’uni ke tautea mate. Vakai ki he fakamatala
‘o e pö faka’ulia ko ‘eni.
“Na’e gaohi e Belesasa koe tu’i ha katoaga kai ki hono gaahi houeiki e toko taha afe,
bea ne inu uaine i he ao ‘o e toko taha afe. Bea naa nau omi ae gaahi ibu koula, aia
nae ave mei he botu tabu oe fale oe Otua, aia nae i Jelusalema; bea nae inu mei ai ae tu’i
moe houeiki, mo hono gaahi unoho, bea mo hono kau jinifu. I he feituubo koia nae ha mai ae
louhi’i nima oe tagata, oku tohi i he fuga oe holiji fale oe tu’i feouga moe tuuga mäma;
bea nae mamata ae tu’i ki he louhi’i nima nae tohi.” Taniela 5: 1,3,5.
Ha teuteu anga ‘o e funga faiva’anga!
‘I he ‘ene ‘ahia ki he louhi’i nima ta’e ‘i ai hano toto ne fakamamatea ‘a Belesasa
‘i he manavahë. Bea na’e kalanga ‘a e tu’i ke ‘omi ‘a e kau ‘asitolonoma moe kau kalitia
bea moe kau kikite, ka na’e ‘ikai ‘i ai ha nau tokoni. Faifai atu pë pea fokotu’u atu ‘e he
tu’i fefine ke ui mai ‘a Taniela. Na’e ‘ikai münoa ki he tu’i fulikivanu ‘a Taniela, he kuo
‘osi fakahä ‘e Taniela ‘oku´ ne malava ‘o faka’uhinga’i ‘e ü misi mo fakamatala’i e me’a
fakalilo, koe’uhi ‘oku ‘iate ia ‘a e ‘Otua ‘o Hevani. Ka ‘oku fehi’a ‘a Belesasa ia ki he
‘Otua´, pea ‘oku ‘ikai te ne Kalasi fakataha ia mo e kau tangata poto.
Ka ko ‘eni! Ka ko ‘eni ‘oku ne mate ‘eni he manavahë. ‘I he fokotu’u ‘a e tu’i fefine
bea tautapa leva kia Taniela. ‘Äfio heni ki he me’a na’e hoko´. “Bea nae omi a Taniela ki
loto, ki he ao oe tu’i. Bea nae lea ae tu’i kia Taniela o behe, ko koe, koe Taniela koia
oku oe fänau oe bobula o Juta, aia nae omi e he tu’i ko eku tamai mei Jutea?” Taniela 5:13.
‘Osi ‘ene fakalau mo ‘ikai lava ‘e he kau fai-fakalou’akau´ ‘o mahino’i ‘a e tohi he
holisi pea lea ange ‘a e tu’i, “Bea kuou fanogo kiate koe, o behe, oku ke faa fakatubu uhiga
mo fakaha ae gaahi mea ilogataa; bea koeni, kabau te ke lau ae tohi, mo fakaha mai kiate au
hono uhiga oia, e fakakofuaki koe ae kulokula, bea e ai ae kahoa koula ki ho kia, bea te
ke hoko ko hono toko tolu i he kau bule oe buleaga.” Taniela 5:16.
‘Osi ‘ilo lelei pë ‘e Taniela ‘a e me’a ‘e hoko he pö ko ‘eni, bea kuo melemo atu ‘a e
bale fakamämani, ki he me’a noa pë. Houa si’i pë mei ai toko lahi ‘akinautolu he loto’ä´
ni e mate. Na’e ‘ikai hano loto ke fakapale’i ia.
Bea na’e lea ‘a Taniela... “Ke iate koe hoo gaahi mea foaki, bea tuku a hoo gaahi totogi
ki ha taha kehe, ka teu lau ae tohi ki he tu’i, bea teu fakaha kiate ia a hono uhiga.”
Taniela 5:17.
Hili hono fakamanatu ‘ene angatu’u´ mo ene loto polepole mo tu’u fili ki he ‘Otua´.
Bea fakahä leva ‘e Taniela ‘a e ‘uhinga ‘e me’a ’oku tohi he holisi´.
Toki ha’u ‘eni ‘a e ongoongo faka’ohovale.
“Bea ko ‘eni”, tala fakahähä ia e Taniela “ae tohi aia nae tohi, Mine, Mine, Tikeli,
Ufasini; Bea ko hono uhiga eni oe lea; Mine: Kuo lau e he Otua a ho buleanga, bea kuo
fakaoji ia. Tikeli: Kuo fakamamafa koe i he mea fua tautau, bea kuo ilo ko e oku ke maamaa.
Belesi: Kuo vahevahe a ho buleaga, bea kuo tuku ki he kau Mitia moe kau Beasia.”
Taniela 5:25-28.
Bea kuo mo’ulongoa ‘a e Tu’i´. Fakasio atu ki he ‘ene faingatämaki na’e ‘ikai ke fu’u
fuoloa ‘i he ‘ene nofo tailiili´.
“I he bo koia na’e mate tamate’i a Belesasa, ko e tu’i o e kau Kalitia. Bea nae faao
a e buleaga e Talaiasi ko e Mitia, i hono onongofulu ma ua ta’u nai o ene motua.”
Taniela 5:30-31. Ta’e ‘i ai hano kalauni bea mo ta’e ‘i ai hano tokotoko fakatu’i
hilifaki kofu-tala’ofa lanu-vaioleti ‘e Belesasa ‘a e fau na’e ngaohi ‘aki e ‘umea.
Ko ‘ë kuo mälölö ‘e laione ongo kabakau ta’u 538 B.C. Mitia-Peasia talataha ia Talaiasi
ma’u fakatatau ki he taimi tëpile. Beaa ko ’ë, na’e kikite’i ‘e Taniela ‘oku ne iku’i
‘a mämani.
‘Oku anga-fëfë manu fekai ‘o Fakaha 13 mo Mitia-Beasia?

Na’e ‘i ai ‘a e founga ‘a Mitia-Beasia ko e ‘ene fokotu’u pë ha lao ‘o tu´u bea ‘e
‘ikai ke toe lava ia ‘o fulihi pë ‘e toe liliu. Ko e pule’anga´ ni na’e toka’i, ‘oku
‘ikai lava ia ke hala. ‘E vave´ ni pë, ko e manu fekai ´o Fakaha 13 ‘oku founga tatau
pë mo ia.
Na’e pule’i ‘e Mitia-Beasia ‘a mämani ‘o ‘au ki he´ene fetaulaki mo e ki’i tangata
talavou ‘a ia ko hono alapoto fakakautau na’e longolongo fa’ahikehe – Alekisanita Koe Lahi.
Na’e hoko ia ko e hau ongoongoa ‘i he’ene ta’u 25 pë.
‘I Okatoba 1, 331B.C., ‘i he ‘ulu ‘o ‘ene kautau na’e fepaki ai ‘a Alekisanita mo ‘ene
kau tau mo Beasia bea na’e iku’i ai ‘e ia ‘i he tau koia ‘o Arbela, ‘a Beasia. ‘I he ‘ene
poto fakatau na’e tu’u mai ai ‘a Kalisi kimu’a ko e ‘emipaea hono tolu ‘i mämani.
Ko e Lebati´ ‘ulu ‘e fä mo hono kabakau e fä ‘i he visione ‘a Taniela kuo ne fetongi’i
‘a e Beaa ‘o Mitia-Beasia.
Koehä ‘a e ‘ü ‘ulu ‘e fä?
Na’e hanga ‘e Alekisanita´ o ikuna’i ‘a mämani, ka na’e ‘ikai ke´ ne lava ‘e ia
‘o iku’i ‘ä’ia pë. ‘I he ‘ene konä anga-fulikivanu na’a ne inu ai ‘a e fu’u ipu he’akule,
fonu he kava´, bea ko e fu’u ipu atu. Ko e kete ‘o e tangata ‘oku ne meimei lava ke
fakafonu ha painite ‘e fä ki ai. ‘I he ‘enau fakalilifu, na’a ne inu tuo ua!
Bea na’e mate mei ai.
Pekia ‘a ‘Alekisanita mei he mofi lahi ‘i hono ta’u 33´, ko’e ta’u 323 B.C.
‘I he’ene tohi tuku tala fakahä, na’e tuku ‘a e pule’aga ki he mälohi taha´.
Ko ‘ene kau ‘eikitau e fä Cassander, Lysimachus, Selecuhus mo Ptolomy. Na’e to’o leva ‘a e
‘emipaea ‘o tofi fä. Ko e ngaahi vahevahe ko ‘eni ‘oku nau fakafofonga’i ‘a e ‘ulu ‘e fä
‘o e manu lebati.

Kae fëfë ‘ü kapakau ‘e fä? ‘Oku nau fakafofonga’i ‘a e oma e hanga´ ‘e Kalisi ‘o
‘ikuna’i ‘a mämani he ta’u pë ‘e 13. Te´eki ke ‘i ai ha tou’anga tatau mo ia.
(For more information on the four division of Greece, See Funk and Wagnell’s
New Encyclopedia on “Alexander III”, page 390-391.)
Kimu’a pea mama’o atu ‘a Alekisanita na’e fai ‘ene tu’utuuni ki he ‘ü kolo Kalisi
ke nau hü mo lotu kiate ia ko e ‘Otua´. Ko e “manu fekai o Fakaha 13” ‘oku “hange ha
lepati”, koe’uhi ‘oku ne ‘omi ‘a e angafakasivilaise ‘o e kau Kalisi he ko hono taki
‘oku taukave mo ia ko e ‘Otua.
Ko hai ‘a e manu fakamanavahë hono fä?
“Hili ia neu mamata i he gaahi mea ha mai i he bo, bea vakai ko hono fa oe manu,
nae fakamanavahe ia mo fakaulia, mo malohi aubito; bea nae iate ia ae gaahi nifo ukamea
lahi; nae fakaauha mo ma’uma’u’i eia, bea ne malaki ae toega aki hono va’e, bea nae
kehe ia mei he faga manu kotoabe nae i mua iate ia; bea nae iate ia a e nifo e hongofulu.”
“Ko hono fa oe manu e hoko ia ko hono fa i he gaahi buleaga i mamani.” Taniela 7:7,23.
Ko e fä ‘o e pule’aga, ‘oku fakafofonga’i ia ‘e he manu fakamanavahë, a’ia ko Loma.
‘Ikuna’i e Loma ‘a Kalisi 168 B.C....‘o faifai atu pë ‘o toki foaki hono mäfai ki he
“manu fekai” ‘o Fakaha 13.

Mei he manu fakamanavahë hono fä ‘oku ha’u mei ai ‘a e “kihi nifo sii.”
Ko’eni ‘a e me’a fakalelemo’ui. Ko e manu fekai ‘o Fakaha 13 mo e “kihi nifo sii”
‘o Taniela 7 ko e mafai tatau tofu pë ia ‘e taha. ‘Oku fiema’u ‘e he ‘Otua´ ke fa’u mo ‘ilo
pau ‘oku ‘ikai ke fakahelengavale. Pe ko hai ‘a e mafai ko ‘eni. ‘Oku ne fakamatala’i
‘i he ongo tohi kikite ‘e ua.
He ‘oku ‘ikai ke kehe ‘aupito ‘a e ü kikite´ ‘o e Tohi Tabu. Sio heni ki hono
fakamatala ‘o e “kihi nifo sii.”
“Bea i he eku sio fakamama’u ki he gaahi nifo, bea vakai, nae tubu hake i ai ha
kihi nifo jii e taha, aia nae taaki fuu hake mei hono ao ae nifo e tolu i he gaahi
uluaki nifo; bea vakai, nae i he nifo ni ae mata o hage koe mata oe tagata, moe gutu
nae lea fielahi...bea te ne lava’i ae tu’i e toko tolu. Bea e lea aki eia ae gaahi
lea fielahi ki he fugani Maoluga, bea e mahalo eia ke ne fakakehe ae gaahi kuoga moe
gaahi fono; bea e tuku ia ki hono nima i ha kuoga moe kuoga moe kuoga e ua, moe vaeua
malie oe kuoga.” Taniela 7:8,24,25.
Kapau te ke fakatatau’i ‘a e “kihi nifo sii” mo e fakamatala ‘o e “manu fekai”
‘o Fakaha 13, te ke sio ‘oku na taha, bea ko e mafai tatau pë ia e taha.
Vakai ki he Apenitiki (1a) ki hono fakaikiiki.
Ko e taha ‘o e me’a faka’ohovale lahi taha fekau’aki mo e mafai ko ‘eni´.
Ko ‘ene “mahalo ke ne fakakehe ae gaahi kuoga mo e gaahi fono.” Taniela 7:25.
Ko ‘eni ‘a e tangata ‘oku ne tuku ‘eia, Ia ki ‘olunga ‘o tatau mo e ‘Otua, bea ne
pole’i ke alasi ‘o ki’i liliu ‘a e lao ‘o e ‘Otua - ko e Konisitutone ‘o e Univesi!
‘Aki ‘a ‘ene lea fie ‘Otua mo ‘ene fie matamu’a aia ‘oku ne fai ‘aki ene ngäue.
Ka ‘oku folofola mai a’e ‘Otua. “Oku mooni a ene gaahi fekau kotoabe.
Oku tuu mau ia o lauikuoga bea taegata.” Ngaahi Same 111:7,8.
Ko e fo’i ‘ilo’anga hono hoko´ ‘o fekau’aki mo e manu fekai, ko e kuonga pë ko e taimi
‘oku tuku mai ’e he ‘Otua ke ne pule fakatu’i kimu’a ’a ‘ene a’usia “hange kuo lavea o mate.”
Na’a ne pule fakatu’i he ta’u ‘e 1260. Pea´ ai leva ‘oku ‘ikai fakahelengavale pë hala
‘e me’a ni. ‘Oku´ Ne fakahä mai tu’o fitu ‘a e kuonga ni ‘ia Taniela moe tohi ‘a Fakaha
(Vakai ki he Apenitiki 2).
Ko’eni ‘a e fo’i me’a ‘e taha kimu’a ‘eku tala atu pë ko hai ‘a e manu fekai´.
‘Oku ‘ikai ke ngata pë ‘ene tatau mo e “kihi nifo si’i” ‘o Taniela, ka ko e mafai tatau
pë ‘eni e taha mo e fefine fe´auaki ‘oku heka he manu fekai ‘oku kulaahoaho ‘o Fakaha 17.
Tau sio faka’ata atu ki he me’a faka’ohovale ni!
“Bea nae ha’u ae toko taha oe agelo e toko fitu nae i ai ae hina e fitu, o ne lea
kiate au, o behe mai kiate au; Ha’u ki heni; bea teu fakaha kiate koe hono fakamäu oe
fuu feauaki, oku heka i he gaahi vai lahi...be neu mamata oku heka ae fefine i he
manu fekai oku kulaahoaho, kuo bito i he gaahi higoa fakataukae ki he Otua, kuo fitu
hono ulu, bea moe nifo e hogofulu.” Fakaha 17:1-3.
Ai, ko ‘ena ‘oku toe hä mai ‘ae ü nifo mo e ü ‘ulu. Tau a’u ‘eni ke kaungäfai ia mo Loma.
Ko e Fe’auaki ‘oku ne pule’i ‘a Loma bea ‘oku ne hekasi mo fa’u hono hekaheka´anga ‘i ai.
Anga-maheni mo ia pë ‘ikai. Ko ‘eni ke toe fakama’ala’ala’i.
Ko e “Fe’auaki” ‘oku ne fakafofonga’i ‘a e siasi, ‘oku mele hono anga´. Mo ma’u ‘eni:
“Bea nae teuga aki ae fefine ae kulokula moe kulaahoaho, bea teuga aki foki ae koula
moe gaahi maka koloa moe gaahi mataitofe.” Fakaha 17:4. Ko e siasi koloa’ia ‘eni.
Ko e fefine ‘i he kikite ‘o e folofola ‘oku ne fakafofonga’i ‘a e siasi. ‘Oku fakatatau
‘e he ‘Otua hono kakai ki he “fefine hoihoifua mo agalelei” (Jelemaia 6:2).
Ha taüpoou ko e siasi ta’e hano mele ia ‘a e ‘Otua´. Ha fe’auaki ko e siasi fakamele
ia ki he ‘Otua.
‘Oku ui ia “KOE FA’E AE KAU FEAUAKI MOE GAAHI FAKALIELIA OE MAMANI.” Fakaha 17:5.
‘Oku ‘ikai ko e siasi pë, ka ko e fa’e ‘o e ‘ü ngaahi siasi. Ko e mafai fakamämani lahi.
“Bea neu mamata oku kona ae fefine i he toto oe kakai maonioni, mo e toto oe kakai nae
mate koeuhi ko Jisu; bea neu ofo i he eku mamata ki ai, o ofo lahi aubito.” Fakaha 17:6.
Io, ko ia ‘oku ne tämate’i ‘a e kau kaiga anga - ma’oni’oni.
Me’a fakapuputu’u loto mooni! Ko e hä ‘oku hanga ai he ‘etau Tamai fakahevani, ‘a ia
ko e ‘ofa mo e anga-lelei ‘o folofola pëhë ‘o fekau’aki mo e siasi pea ‘i he me’a kotoa pë
‘o Ne fakahä mai ia ki mämani? ‘Ikai koä ‘oku fonu Ia ’i he ‘ofa moe manava’ofa ‘o Ne
fakatokanga mai ki ha taha pë ‘oku muimui ki he mafai ko´eni mo tali hono faka’ilonga,
te nau iku’anga ki he ano ‘o e afi´? Kuou tui ko e tali ko – koe’uhi ‘oku mo’oni.
Neongo ‘ene manava’ofa ka ‘oku ne folofola ma’u pë ‘a e mo´oni.
Kuou ‘ilo pë ‘oku faka’ohovale ka ‘oku ‘i ai ‘a e siasi fakamele; ko ia ‘oku me’a
ngäue ‘aki ‘e Setane ke fakahala’i ‘a mämani kotoa mo kaiha’asia mei he tangata mo e fefine
‘a e moui ta’egata ‘aki ‘e käkäa´. Hangë ko Nimilote mo ‘Alekisanita Lahi ko e mafai ko ‘eni
ko honau kau taki´ ‘oku nau afe’i ‘a e tokanga´ mo e lotu ‘a e kakai ki he mo’oni moe
‘Otua moui kiate kinautolu pë. Ko e kau taki ko ‘eni, ‘oku nau fakatafoki e kakai mei he
tokanga ki he folofola ‘a e ‘Otua. Ka; nau tokanga ange ki he ‘enau ngaahi akonaki, mei
‘i he talangofua ki he Fekau ‘a e ‘Otua – ka ke nau talangofua ange ki he ‘enau ngaahi fekau.
Ko e me’a ‘eni ‘oku folofola hangatonu mai ai ‘a e ‘Eiki. Koe’uhi ko ia ‘a e ‘Ofa´.
Pea´ ke manatu’i ‘oku tokolahi ‘a e kakai loto-totonu, mo e kau kalisitiane hoihoifua
‘oku nau ‘i he siasi hinga ko ‘eni, ko hono hingoa ko “Papilone”, pea te nau fanongo ki he ui
‘a e ‘Otua pea te nau ha’u meiate ia.
Sio mai ki heni, “Bea naa ne kalanga malohi aki ae le’o lahi, o ne behe, ko Babilone
ko e lahi kuo higa, kuo higa ia, bea kuo hoko ia ko e nofoanga o e kau tevolo, bea ko e
ananga o e laumalie uli kotoabe, bea ko e katoaanga o e manu buna kotoabe oku uli mo
fakalielia..”..Bea neu ogo’i ae le’o e taha mei he lagi, ‘oku behe mai.
E hoku kakai, ha’u meiate ia, ke oua te mou kau i he ene gaahi agahala, bea ke oua naa
mou moua i he ene gaahi malaia. He kuo ‘au hake ki he lagi a ene gaahi agahala,
bea kuo manatu’i e he Otua a ene gaahi hia.” Fakaha 18:2,4,5.